Venetië en koeriers
Dit onderzoek richt zich op een onderbelicht aspect van de vroegmoderne communicatie en diplomatie, namelijk de koeriers. Dit is de reden dat dit onderzoek een beeld zal schetsen van de vroegmoderne koerier in Venetië in de 16e eeuw, omdat dit een voorname staat is wat betreft communicatie in deze eeuw. In de vroegmoderne tijd was het diplomatieke verkeer erg afhankelijk van de diensten van een koerier. Hij was de spil in het netwerk van de vroegmoderne diplomatie, want geen enkele diplomaat kon zonder koerier. De vroegmoderne koerier kon ook zorg dragen voor de reguliere post, maar dat gebeurde in de praktijk niet vaak vanwege de hoge kosten die het inzetten van een koerier met zich mee bracht. Er kwam veel kijken bij het werk van de vroegmoderne koerier.
De reis van de koerier van Venetië
Kaart van vroegmodern zuidoost Europa.
De reis van een koerier van Venetië in de vroegmoderne tijd ging veelal naar het vroegmoderne Ottomaanse rijk. De koeriers werden door Venetië geworven uit de regio Montenegro, vlakbij de belangrijke verbindingsstad Cattaro. De koeriers moesten van uitstekende fysieke conditie zijn, zodat ze onderweg mits nodig hun mannetje konden staan. Er konden veel factoren van invloed zijn op de reis van een vroegmoderne koerier. Voorbeelden zijn de staat van de wegen, de wind, epidemieën en politieke onrust. Het was ook een risico dat de koerier onderweg gepland of ongepland overvallen werd en van zijn post werd ontdaan. Een koerier kon ook sneller voortbewegen naarmate hij minder post moest bezorgen. Aansluitend waren zij vaak ook slachtoffer van het land dat zij bezochten om informatie te ontfutselen. Dat kan een reden zijn dat koeriers door Venetië in Montenegro werden geworven, omdat zij niet bij het epicentrum van de Venetiaanse politiek woonden. Het resultaat van al deze gevaren was dat Venetië in de 16e eeuw een tekort aan koeriers kende, dat het moeilijk kon opvullen. Het was uiteraard bekend dat het gevaarlijk werk was. De reis van een koerier duurde tijdens de zomerseizoenen korter, omdat het langer licht was en de omstandigheden makkelijker. Desondanks was een vroegmoderne koerier naar Constantinopel ongeveer dertig dagen onderweg vanuit Venetië. Voor een wisseling van boodschappen was de koerier dus minimaal twee maanden onderweg. Hierbij volgden zij de route over land richting Cattaro in Ragusa, waar zij per boot richting Venetië verder gingen.
Een koerier mocht officieel nooit alleen reizen, maar moest altijd met liefst twintig koeriers reizen. Alleen al door het tekort aan koeriers was dat een utopisch getal. Meestal was een groep van tien koeriers normaal, waarbij in een opstelling werd gelopen om veiligheid te garanderen. Er liepen altijd een aantal koeriers vooruit om te kijken of er gevaar dreigde en zij waarschuwden de anderen als dit het geval was. Het feit dat de Venetiaanse koeriers nooit met twintig tegelijk konden lopen, was een aanslag op de veiligheid van de koeriers.
Venetiaanse koeriers en financiering
Als koeriers in een colonne liepen met meerdere koeriers, bestond altijd het risico dat een koerier zich aan de groep onttrok. De redenen daarvoor waren met name van financiële aard. Het was funest voor de veiligheid van de groep waarin de koerier oorspronkelijk liep, maar het geld leek sommigen toch aantrekkelijker. Een vroegmoderne Venetiaanse koerier verdiende altijd voor de hoeveelheid post die hij kreeg te verwerken en kreeg bonussen voor belangrijke brieven. Het was ook een feit dat Venetiaanse koeriers veel duurder waren dan plaatselijke postdiensten, die minder betrouwbaar en minder bekend op de route waren. In Venetië is door een maatregel zelfs gezorgd voor een soort pensioenopbouw voor koeriers die lang hadden gediend. Nu is het maar de vraag hoeveel koeriers een hoge leeftijd bereikten, maar toch een interessante maatregel. Tevens werd het loon naast aan de post, ook aan de zwaarte van omstandigheden gekoppeld. Zo kon koerier zijn in Venetië een lucratieve bezigheid zijn, waarbij zij veel geld konden verdienden. Maar woog dat op tegen de heftige omstandigheden? De prijs voor een koerier was hoog en de verantwoordelijkheid voor betaling was onduidelijk geregeld. In de praktijk werden daarom alleen boodschappen met koeriers verstuurd als het noodzakelijk was.
Geheimhouding en diplomatieke codetaal
Voorbeeld van codetaal van Zuan Soro, opgesteld begin 16e eeuw te Venetiƫ
Diplomatieke koeriers in Venetië hadden veel te maken met gevoelige post die zij tussen hooggeplaatste personen moesten verzorgen. Het versturen van die gevoelige informatie hield het risico in zich dat de post ongevraagd geopend en gelezen of zelfs ontvreemd werd. Hierdoor, maar ook door externe omstandigheden, werd belangrijke post altijd via verschillende routes in meervoud verstuurd. Belangrijke post werd ook wel onopvallend tussen de normale boodschappen gedaan, om niet op te vallen. Het was daarnaast een regel voor de koeriers dat zij eenmaal onderweg geen brieven of boodschappen meer konden aannemen. Op deze wijze probeerde men in Venetië een betrouwbaar netwerk op te bouwen, iets wat zeker gelukt is in de 16e eeuw. Een andere manier om gevoelige informatie te beschermen tegen derden was codetaal. Het voorbeeld links laat de Venetiaanse codetaal zoals Zuan Soro deze bedacht. Elk begrip werd vervangen door een cryptisch symbool, waardoor de tekst niet leesbaar werd. Dit coderen was ook een gevolg van de zogenaamde black chambers, de kantoren waar post geopend en informatie van belang eruit gekopieerd werd. Het is bekend dat Venetië ook een dergelijk kantoor had om brieven te kopiëren, waarna ze overigens altijd weer verder naar bestemming werden gestuurd. De codetaal die in brieven werd opgezet, moest voorkomen dat dit onttrekken van informatie plaats kon vinden. Soro was een meesterlijke ontcijferaar, die zelfs buitenlandse en vreemde codetaal wist te kraken. Hij voorzag de Venetiaanse republiek zo van belangrijke informatie over het buitenland. Voor koeriers werd het zo moeilijk om voor eigen gewin belangrijke informatie te bemachtigen. Een laatste wijze van geheimhouding is een voorbeeld waarbij de boodschap voor de begunstigde aan de binnenkant van de jas van de koerier werd genaaid. De koerier had niks door, want deze sliep en de boodschap werd beantwoord op dezelfde manier op het moment dat de koerier gearriveerd was. Vroegmoderne diplomaten waren zo erg creatief in het versturen van boodschappen.
Gebruikte bronnen
- Allen, E.J.B. Post and courier service in the diplomacy of early modern Europe. Den Haag: Martinus Nijhoff, 1972.
- Appendix II: Italian Cipher', Calendar of State Papers Relating to English Affairs in the Archives of Venice, Volume 2: 1509-1519 (1867), pp. LXIX-LXXII. URL: http://www.british-history.ac.uk/report.aspx?compid=94137
- Arblaster, P. “Post, newsletters and newspapers. England in a European system of communications.” in News networks in seventeenth century Britain and Europe. Edited by J. Raymond, 19 – 34 (Abingdon: Routledge, 2006)
- Burke, P. “Early modern Venice as a center of information and communication.” in Venice reconsidered. The history and civilization of an Italian city-state. editors J.J. Martin, D. Romano, 389 – 419. Baltimore: John Hopkins university press, 2000.
- Chambers, D., B. Pullan, ed. Venice. A documentary history 1450 – 1630. Toronto: University of Toronto press, 2004.
- Contamine, P. War and competition between states. New York: Oxford university press, 2000.
- Dursteler, E. “Power and information. The Venetian postal system in the Mediterranean, 1573 – 1648.” In From Florence to the Mediterranean. Studies in honor of Anthony Molho. Edited by Diogo Ramado Curto, 601 – 623. Florence: Olschki, 2009.
- Dursteler, E. “The bailo in Constantinople: crisis and career in Venice’s early modern diplomatic corps.” Mediterranean historical review. no. 2 (2001): 1 – 30.
- Dursteler, E. Venetians in Constantinople. Nation, identity and coexistence in the early modern Mediterranean. Baltimore: John Hopkins University press, 2006.
- Roosen, W.J. The age of Louis XIV: the rise of modern diplomacy. Cambridge: Schenkman publishing company, 1976.
- Vivo, F. de. Information and communication in Venice. New York: Oxford university press, 2007.
De gebruikte bronnen betreffen voornamelijk secundaire literatuur, maar de website van de english history online is ook gebruikt. Deze website bevat veel primaire bronnen over de diplomatie in Venetië. Hier is veel bruikbare informatie te vinden over de toon van diplomatieke brieven en ontcijfering. Deze is zeer aan te raden voor degenen die zich in vroegmoderne diplomatieke briefwisselingen interesseren.
Auteur: Matthias J. Ouwejan